Hiểu rõ về thiên kiến xác nhận
Hành vi hướng suy nghĩ để củng cố quyết định mình mong muốn thường được gọi là “Confirmation Bias” trong tiếng Anh. Đây là hiện tượng khi người ta tìm kiếm, tập trung vào hoặc chấp nhận thông tin và chứng cứ chỉ những điều họ đã tin hoặc mong muốn, trong khi bỏ qua hoặc loại bỏ thông tin mâu thuẫn hoặc phản đối ý kiến của họ.
Ví dụ, nếu ai đó đã quyết định rằng một sản phẩm là tốt và đáng mua, họ có thể tìm kiếm những đánh giá tích cực về sản phẩm đó và bỏ qua ý kiến tiêu cực. Họ cũng có thể tìm thông tin ủng hộ quan điểm của mình và bỏ qua thông tin phản đối.
Confirmation bias có thể giam cầm mọi người trong các quan điểm hẹp hòi và gây sự thiếu khách quan trong việc đánh giá thông tin. Để tránh hiện tượng này, quan trọng là tự kiểm tra bằng cách tìm hiểu từ nhiều nguồn thông tin, xem xét cả góc nhìn khác nhau và duy trì tư duy mở và linh hoạt khi tiếp xúc với thông tin mới.
Các loại thiên kiến xác nhận
Thiên kiến xác nhận cũng bao gồm nhiều loại, chúng ta có thể kể đến là: Biased search for information (Tìm kiếm thông tin thiên vị), Biased interpretation of information (Giải thích thông tin thiên vị), Biased memory recall of information (Trí nhớ thiên vị nhớ lại thông tin).
1. Biased search for information (Tìm kiếm thông tin thiên vị):
Theo một nghiên cứu thì mọi người có xu hướng kiểm tra các giả thuyết theo cách một chiều bằng cách tìm kiếm các bằng chứng phù hợp với giả thuyết hiện tại của họ. Thay vì tìm kiếm qua tất cả các bằng chứng liên quan, họ đặt câu hỏi để nhận được câu trả lời khẳng định ủng hộ lý thuyết của họ. Họ có xu hướng tìm kiếm thông tin một chiều để củng cố cho giả thuyết của họ là đúng với niềm tin sẵn có, hơn là những bằng chứng dẫn tới giả thuyết đó sai.
Ví dụ thực tế: Khi bạn có nhu cầu mua bếp và bạn tưởng tượng ra là bếp từ sẽ tốt nhất vì bạn thấy sự tiện dụng, sạch sẽ, bóng loáng khác mà bạn nhìn thấy trên các mẫu quảng cáo. Khi đó bạn sẽ có thiên hướng tìm hiểu những ưu điểm của bếp từ để củng cố cho suy nghĩ trước đó của bạn mà bỏ ra những nhược điểm của nó cùng với những điều kiện hiện và nhu cầu của bạn có thực sự phù hợp hay không như : bếp từ rất kén nồi trong khi các loại nồi trong không gian bếp không phù hợp với bếp từ, hay bếp từ thì không thể nướng được trong khi bạn thỉnh thoảng có nhu cầu nướng …Từ đó sẽ dẫn tới quyết định không phù hợp với thực tiễn.
2. Biased interpretation of information (Giải thích thông tin thiên vị):
Diễn ra khi ta phân tích những dữ liệu đang có theo cách củng cố cho niềm tin có sẵn. Điều này khiến chúng ta đánh giá cao bằng chứng xác nhận hơn là bằng chứng nghi ngờ quan điểm của mình.
Lấy ví dụ: Hãy tưởng tượng bạn đang thảo luận với một người bạn về hành vi của đồng nghiệp. Bạn của bạn đề cập rằng đồng nghiệp đó có vẻ xa cách và khó tiếp cận trong cuộc họp. Tuy nhiên, do sự tương tác tiêu cực trước đây của bạn với đồng nghiệp này, bạn hiểu hành vi của họ là cố ý thù địch. Bạn cho rằng đồng nghiệp đang cố tình phớt lờ bạn và tỏ ra không thân thiện.
Trong trường hợp này, cách giải thích thiên vị của bạn bắt nguồn từ kinh nghiệm trong quá khứ và cảm xúc tiêu cực của bạn đối với đồng nghiệp. Bạn đang cho rằng hành vi của họ là do bạn tin rằng họ có điều gì đó chống lại bạn, thay vì xem xét khả năng họ có thể đang phải đối mặt với các vấn đề cá nhân hoặc đang có một ngày tồi tệ.
Để tránh thành kiến này, điều quan trọng là bạn phải nhận thức được những trải nghiệm và cảm xúc trong quá khứ có thể ảnh hưởng đến cách giải thích của bạn về các sự kiện. Cố gắng giúp mọi người hiểu được lợi ích của sự nghi ngờ và xem xét những lời giải thích thay thế cho hành vi của họ. Bằng cách này, bạn có thể tránh hiểu sai các tình huống dựa trên thành kiến cá nhân của mình và phát triển sự hiểu biết chính xác hơn về hành động của người khác.
3. Biased memory recall of information (Trí nhớ thiên vị nhớ lại thông tin):
Chúng ta có thiên hướng chọn lọc ký ức phù hợp với niềm tin sẵn có.
Lấy ví dụ: Hãy tưởng tượng một nhóm bạn đang hồi tưởng về kỳ nghỉ họ cùng nhau trải qua. Khi họ chia sẻ những kỷ niệm của mình, một người bạn luôn nhớ lại kỳ nghỉ đó thật hoàn hảo, đầy thú vị và phiêu lưu. Tuy nhiên, một người bạn khác lại nhớ về kỳ nghỉ có phần đáng thất vọng, nêu rõ những trường hợp thời tiết xấu, chậm trễ và khó chịu.
Trong trường hợp này, việc nhớ lại trí nhớ sai lệch bị ảnh hưởng bởi trạng thái cảm xúc và sở thích cá nhân của mỗi cá nhân. Người bạn nhớ về kỳ nghỉ một cách tích cực có thể đang tập trung vào những khoảnh khắc thú vị và hạ thấp mọi trải nghiệm tiêu cực. Mặt khác, người bạn có khả năng hồi tưởng quan trọng hơn có thể đang nhấn mạnh đến những khía cạnh tiêu cực do họ thất vọng hoặc khó chịu trong chuyến đi.
Những hồi ức thiên vị này có thể dẫn đến những cách kể khác nhau về cùng một sự kiện và ảnh hưởng đến cách những người bạn cùng nhớ về kỳ nghỉ. Để giảm thiểu sự thiên vị này, điều quan trọng là phải nhận ra rằng trí nhớ bị ảnh hưởng bởi cảm xúc và nhận thức. Tham gia vào các cuộc trò chuyện cởi mở và chia sẻ những quan điểm khác nhau có thể giúp tạo ra ký ức tập thể cân bằng và chính xác hơn về sự kiện.
Vì sao chúng ta vấp phải thiên kiến xác nhận?
Chúng ta có thể vô thức vấp phải thiên kiến xác nhận bởi ba lý do sau:
1. Quá trình xử lý thông tin
Giới hạn đón nhận thông tin của não bộ khiến ta khó tiếp thu được nhiều thông tin cùng một lúc, buộc ta phải chọn lọc nội dung để tiếp thu (Tham khảo). Quá trình này mang tên chú ý có chọn lọc (attention models), và thiên kiến xác nhận như một “bộ lọc” giúp ta chỉ tập trung vào vấn đề đang có và lượt bớt những điều ít liên quan hơn.
2. Bảo vệ lòng tự tôn
Lòng tự tôn là giá trị hình ảnh mà mỗi người tự đề ra. Chúng ta muốn bảo vệ hình ảnh đó bằng cách cam kết với niềm tin của mình. Kết quả là ta có xu hướng tìm kiếm thông tin để ủng hộ cho niềm tin đó.
Nhà tâm lý Robert Cialdini từng giải thích điều này trong 6 quy tắc thuyết phục, một trong số đó là “cam kết và tương đồng”. Khi đã cam kết với niềm tin nhất định, ta buộc phải giữ niềm tin đó vì không muốn trở thành kẻ ba hoa trong mắt người khác.
3. Giảm thiểu bất hòa nhận thức
Bất hòa nhận thức là trạng thái mâu thuẫn giữa suy nghĩ và hành động của con người. Sự bất hòa tạo ra trạng thái bức bối, buộc ta phải giảm mâu thuẫn bằng cách thay đổi suy nghĩ hoặc hành vi sao cho tương đồng.
Thiên kiến xác nhận thường được được sử dụng để giảm bất hòa trong suy nghĩ. Chẳng hạn lúc bạn không muốn học bài dù biết kiểm tra sắp đến. Thiên kiến xác nhận sẽ củng cố thêm thông tin để giảm tầm quan trọng của bài thi như nó không chiếm số điểm cao, bạn đã học từ hôm trước,…
Không may thay, tất cả chúng ta đều có thiên kiến xác nhận. Thậm chí ngay cả khi bạn tin chắc mình là người có đầu óc cực kỳ cởi mở và chỉ quan sát những sự thật trước khi đưa ra kết luận thì khả năng cao là cuối cùng vẫn sẽ có một thiên kiến nào đó định hình ý kiến của bạn. Thậm chí có là như vậy đi chăng nữa nhưng nếu ta biết về thiên kiến xác nhận và chấp nhận sự tồn tại của nó thì ta có thể nỗ lực để nhận ra nó bằng cách luôn tò mò về những góc nhìn trái ngược và thực sự lắng nghe những gì người khác nói và tại sao họ lại nói vậy. Điều này có thể giúp chúng ta nhìn nhận những vấn đề và những niềm tin tốt hơn từ góc nhìn khác, mặc dù ta vẫn sẽ cần rất nhiều tỉnh táo để vượt qua thiên kiến xác nhận của chính mình.
Tác động của thiên kiến xác nhận:
Thiên kiến xác nhận xảy ra do cách thức hoạt động tự nhiên của não bộ nên việc loại bỏ nó là điều không thể. Mặc dù nó thường được thảo luận như một xu hướng tiêu cực làm suy yếu tính logic và các quyết định, nhưng không phải lúc nào nó cũng xấu. Thành kiến xác nhận có thể tác động đáng kể đến cuộc sống của chúng ta, cả tích cực lẫn tiêu cực. Về mặt tích cực, nó có thể giúp chúng ta tự tin vào niềm tin và giá trị của mình, đồng thời mang lại cho chúng ta cảm giác chắc chắn và an toàn.
Thật không may, kiểu thiên vị này có thể ngăn cản chúng ta nhìn nhận tình huống một cách khách quan. Nó cũng có thể ảnh hưởng đến quyết định của chúng ta và dẫn đến những lựa chọn sai lầm hoặc sai lầm.
Cách giảm thiểu thiên kiến xác nhận
Hãy nhận biết những dấu hiệu cho thấy bạn có thể trở thành nạn nhân của nó. Điều này bao gồm việc nhận thức được những thành kiến cá nhân của bạn và cách chúng có thể ảnh hưởng đến việc ra quyết định của bạn.
Hãy xem xét tất cả các bằng chứng sẵn có, thay vì chỉ những bằng chứng xác nhận quan điểm của bạn.
Tìm kiếm những quan điểm khác nhau, đặc biệt là từ những người có quan điểm đối lập.
Sẵn sàng thay đổi suy nghĩ của bạn trước những bằng chứng mới, ngay cả khi điều đó có nghĩa là cập nhật hoặc thậm chí thay đổi niềm tin hiện tại của bạn.
Chúng ta luôn mong mình có được cái nhìn đa chiều để tránh niềm tin mù quáng và tăng độ chính xác trong việc tiếp nhận thông tin. Vậy làm thế nào để có góc nhìn đa chiều hơn về niềm tin của mình?
1. Thay đổi suy nghĩ nội tâm
Để tránh buồng vang thông tin (echo chamber) trên mạng xã hội cuốn bạn vào luồng thông tin một chiều, hãy đặt thêm nhiều câu hỏi thách thức niềm tin, hoặc áp dụng các cách dịch chuyển suy nghĩ sau đây:
Xem lại cách thức nghiên cứu: làm sao để tìm được những thông tin đa chiều hơn? Bạn đã từng mắc phải thiên kiến nào trong quá trình nghiên cứu?
Kiểm tra độ tin cậy của thông tin: những bằng chứng củng cố, đối lập có đáng tin cậy? Chúng có đến từ nguồn nào?
2. Cho phép bản thân được sai
Đôi khi lòng tự tôn hay nỗi ám ảnh với sự hoàn hảo không cho phép bạn được mắc lỗi trong niềm tin của mình. Cầu toàn quá mức đôi khi khiến bạn sợ hãi khi phải mắc sai lầm, mà chúng ta lại không thể không phạm lỗi để học hỏi thêm và có một tâm trí cởi mở hơn.
3. Kiểm tra niềm tin của bạn
Cách dễ nhất để giảm thiên kiến là kiểm tra niềm tin ngay trong cuộc sống của bạn. Những bằng chứng gần gũi trước mắt sẽ giúp bạn dễ xác nhận hơn là thông tin bạn đọc được.
Ví dụ, để kiếm chứng cho sự hiện diện của ông già Noel, hãy thử thức xuyên một đêm Giáng Sinh. Hay nếu bạn tin rằng nước ép cần tây có lợi cho sức khỏe, hãy thử uống và xem sự chuyển biến của cơ thể.
Tài liệu tham khảo:
https://en.wikipedia.org/wiki/Confirmation_bias
https://www.verywellmind.com/what-is-a-confirmation-bias-2795024
https://vietcetera.com/vn/confirmation-bias-niem-tin-ve-niem-tin-cua-ban-co-chinh-xac